وسعت رحمت حتی در عذاب
در ادامۀ بحث «حسين (ع) رحمت‌واسعه » (جلسۀ 14، 17 محرم 1436) به تبیین موضوع «وسعت رحمت حتی در عذاب» می‌پردازیم.
بسیاری از مشکلات ما از آنجا نشئت می‌گیرد که برخی مفاهیم اصیل دین، جایگاه خود را در بین ما از دست داده‌اند؛ مثل غیبت و زنا. اگر اسم زنا بیاید، چهار ستون بدنمان می‌لرزد؛ اما اگر باب غیبت باز شود، به راحتی غیبت می‌کنیم، با اینکه روایت داریم: "فَإِنَّ الْغِيبَةَ أشَدُّ مِنَ الزِّنَا"[1]. همان گونه که محال است کسی بدون ضرورت، دست به نجاست بزند؛ چون آلودگی آن را حس می‌کند. اما ممکن است به راحتی حرام و شبهه بخورد، چون قبح آن را درک نکرده است.
در مورد خشونت هم همین طور است. خشونت در جامعه‌ی اسلامی، معنای تطابقی خود را ندارد و خیلی ما را نمی‌لرزاند! حتی متأسفانه برخی مذهبی‌ها به اسم امر به معروف نهی از منکر، خشونت می‌ورزند و ظلم می‌کنند؛ در حالی که با خشونت نمی‌توان دست‌گیری کرد و کسی را به حقیقت دین رساند.
جامعه‌ی اسلامی در تمام سطوح باید لطیف و نرم باشد، مگر برای معاندان و کافران حربی؛ به فرموده‌ی قرآن: "...أَشِدَّاءُ عَلَی الْكُفَّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ..."[2]. اطرافیان ما، که کافر حربی نیستند! پس چرا این قدر نسبت به مردم، فرزندان و حتی خودمان خشونت داریم؟! چرا به محض کوچک‌ترین برخورد یا تصادف در خیابان، پرخاشگری و فحّاشی می‌شود؟ چرا چهره‌ی بسیاری افراد در جامعه، عصبی و عبوس است؟ چرا مادران با فرزندانشان تند برخورد می‌کنند؟
مسئول اصلی این وضع، ما هستیم که معنای حقیقی رحمت را نمی‌دانیم. باید درد این فرهنگ غلط را حس کنیم. فکر نکنیم کار ما، ظهور غضب و جلال الهی است. چون خدا، جلال و غضبش هم عین رحمت و عنایت است. او حتی وقتی می‌خواهد موسی و هارون(علیهماالسلام) را سراغ فرعون بفرستد، دستور می‌دهد با لحن ملایم با او سخن بگویند[3]. همان رفتاری که امام حسین(علیه‌السلام) در برخورد با دشمنان داشت.
وقتی خدا و اولیائش با دشمنان این گونه رفتار می‌کنند، رفتار ما با دوستان باید چگونه باشد!
اولین مرحله برای ظهور رحمت و دوری از خشونت، این است که معنای حقیقی این واژگان را دریابیم. در لغت‌نامه‌ی قرآنی التحقیق، نکات قابل توجهی پیرامون واژه‌ی رحمت آمده است[4]. از جمله آنکه رحمان مانند سایر اسماء حسنی، خصوصیت خداست و بقیه اگر رحمت داشته باشند، ظهور اوست. منظور از خصوصیت چیست؟
هریک از اشیاء، ظاهری دارند و خواصی. آنچه ظهور وجود در اشیاء است، خواص و آثار آن‌هاست، نه ظاهرشان. مثلاً ظاهر آب که مایع و جاری و نرم است، خاصیتش نیست؛ خاصیت آب، همان آب بودنش است که خدا داده و رتبه‌ای از ظهور وجود است. رحمت نیز مانند سایر اسماء الهی، از خواص وجود است که هرجا باشد، اصلش به خدا برمی‌گردد.
پس باید رحمت و تمام اسماء الهی را به لحاظ حق، معنا کنیم؛ هرچند آن رحمت، در مظاهر مختلف هم ظهور می‌کند. اما اغلب واضعان لغت، برعکس عمل کرده‌اند و اول، الفاظ را با توجه به خود و حالات روحی خود وضع نموده‌اند، سپس همان‌ها را به خدا نسبت داده‌اند؛ لذا مجبور شده‌اند بگویند برای خدا مَجاز است! آنان بدون دقت و تحقیق، رحمت را رقّت و رأفت انفعالی معنا کرده‌اند؛ در حالی که این معانی برای رحمت، درست نیست.
معنی رحمت، احسان و انعام و افضال است. رحمت رحمانی، آن رحمت واسعه‌ی الهی است که تمام هستی را پر کرده و جایی، از آن خالی نیست. هر موجودی، به آن رحمت است که موجود شده و هرجا موجودی هست، رحمت رحمانی هم هست. به همین دلیل است که باید به طبیعت و جمادات هم رحمت داشته باشیم و حتی هنگام راه رفتن، آرام روی زمین قدم برداریم[5]؛ چرا که زمین، پر از رحمت خداست.
انسان نیز که جامع همه‌ی مراتب موجودات است، رحمت همه‌ی موجودات را در خود دارد و باید آن را به ظهور رساند و برای همه جاری کند. در آن صورت، نشانی از تفرقه، مشکلات اقتصادی و اخلاقی، تضاد طبقاتی، کینه و... نمی‌ماند. رحمان، این است؛ ولی ما آن را "مهربان" معنا کرده‌ایم و لذا هرجا طبق حالات انفعالی خود، دلمان بخواهد، هرطور بخواهیم، مهربانی می‌کنیم.
رحمت در قرآن، در مواضع گوناگونی به کار رفته است، از جمله:
1. در مقام عمومیت و وسعت؛ مانند: "...رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ..."[6] و "...كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ..."[7].
وقتی رحمت خدا گسترده است، رحمت ما هم که مظهر تامّ او هستیم، باید گسترده باشد؛ نه اینکه آن را فقط در خود و اطرافیانمان محدود کنیم. باید خیر و خوبی را برای همه بخواهیم و اگر دیگران گرسنه و درگیر مشکل هستند، صرفاً به اینکه خودمان سیریم و مشکلی نداریم، آرام نگیریم. زیباترین جلوه‌ی رحمت، این است که آنچه را برای خود می‌خواهیم، برای دیگران هم بخواهیم و آنچه را برای خود نمی‌پسندیم، برای دیگران هم نپسندیم. این همان انصاف است که اگر نباشد، خشونت ظهور پیدا می‌کند.
2. در مقام تکوین و خلق: "أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ..."[8]؛ "...مَا تَرَی فِي خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِن تَفَاوُتٍ..."[9] و "وَ مِن رَّحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ..."[10].
رحمت خدا در ایجاد و ظهور موجودات، مثل تابش خورشید است که هیچ محدودیت و تقسیم‌بندی ندارد و به همه یکسان می‌تابد. همه، ظهورات حقّ‌اند و از این جهت، تفاوتی ندارند؛ گرچه هریک از مظاهر، آثار گوناگون دارند.
3. در مقام هدایت: "...هَـذَا بَصَآئِرُ مِن رَّبِّكُمْ وَ هُدًی وَ رَحْمَةٌ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ..."[11]؛ "وَ مَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِينَ"[12].
رحمت در مقام هدایت و دین و تشریع هم برای همگان است و خدا، همه را هدایت می‌کند.
علاوه بر این‌ها رفع تفرقه و موانع روحی، دفع ضرر، توفیق و اصلاح، و عفو و مغفرت نیز از مواضع رحمت است که در آیات قرآن آمده. رحمت الهی آن قدر سریان و عمومیت دارد، که حتی در موضع عذاب هم باید به آن پناه برد و امید رحمت داشت. برای مثال هروقت احساس کردیم دچار قساوت قلب شده‌ایم، باید شرایطی را فراهم کنیم که رحمت خدا از وجود ما جوشش نماید؛ مثلاً بر سر یتیمی دست نوازش بکشیم، تا دلمان نرم شود. یا اگر دچار تنگنای مالی شدیم، صدقه دهیم و مهمانی دهیم. یا در زمان عصبانیت از فرزند، او را در آغوش بگیریم و بدنش را لمس کنیم، تا خشممان فروکش کند. اگر ایستاده هستیم، بنشینیم تا از رحمت زمین به ما برسد؛ یا وضو بگیریم تا از آب، رحمت بگیریم؛ یا دو رکعت نماز بخوانیم. یعنی هرگاه در میدان غضب الهی که عکس‌العمل کار خود ماست، قرار گرفتیم، نباید در عذاب بنشینیم؛ بلکه باید خود را در معرض رحمت بکشانیم. اما متأسفانه ما عادت کرده‌ایم خون را با خون بشوییم و هنگام غضب، آن را دنبال کنیم تا دلمان خنک شود!
[1]- وسائل الشيعة، ج12، ص281.
[2]- سوره فتح، آیه 29 : سرسخت علیه کفّار و اهل رحمت در بین خود.
[3]- سوره طه، آیه 44 : "فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَيِّناً...".
[4]- التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج4، صص91-93.
[5]- اشاره به آیه 63، سوره فرقان : "وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً...".
[6]- سوره اعراف، آیه 156 : رحمت من همه چيز را در بر می‌گيرد.
[7]- سوره انعام، آیه 54 : پروردگارتان بر خويش رحمت را مقرّر کرده است.
[8]- سوره زخرف، آیه 32 : آیا آنان رحمت پروردگار را تقسیم می‌کنند؟!
[9]- سوره ملک، آیه 3 : در آفرينش خدای رحمان، هيچ اختلافی نمی‌بينی.
[10]- سوره قصص، آیه 73 : و از رحمتش برايتان شب و روز را قرار داد.
[11]- سوره اعراف، آیه 203: اين [قرآن] بصیرتی است از جانب پروردگارتان و هدايت و رحمتی است برای مؤمنان.
[12]- سوره انبیاء، آیه 107 : و تو را جز رحمتی برای جهانيان نفرستاديم.
نظرات کاربران
